بحران کمبود دارو در کشور: چالش ها و راهکارها

در نظام های سلامت پیشرفته، دسترسی آسان و به موقع به دارو از حقوق اساسی بیماران محسوب می شود. اما در ایران، بحران کمبود دارو به یکی از پیچیده ترین و فراگیرترین معضلات تبدیل شده است. این بحران نه تنها بیماران خاص و آسیب پذیر را در معرض خطر جدی قرار داده، بلکه بر کلیت عملکرد نظام سلامت و اعتماد عمومی نسبت به نهادهای متولی بهداشت و درمان نیز سایه انداخته است.

در چنین شرایطی، سیاست گذاران و مدیران دارویی کشور باید با نگاهی واقع بینانه و با بهره گیری از ابزارهای نوین، از جمله سامانه کمبود دارویی و سامانه ttac.ir استعلام دارو، به دنبال یافتن راهکارهایی پایدار باشند.

مقاله حاضر از مجله هزاره تلاشی است برای واکاوی ریشه های این بحران، تبیین چالش های موجود، و پیشنهاد راه حل هایی که مبتنی بر تجارب داخلی و جهانی قابل تحقق اند.

بحران کمبود دارو

کمبود دارو در ایران دیگر پدیده ای موقتی یا فصلی نیست؛ بلکه به بحرانی ساختاری و مستمر تبدیل شده است. بسیاری از داروهای حیاتی، از جمله داروهای بیماران سرطانی، دیابتی، ام اس، هموفیلی و حتی داروهای ساده نظیر آنتی بیوتیک ها، به طور مکرر از قفسه داروخانه ها ناپدید می شوند.

این کمبود نه تنها درمان بیماران را به تعویق می اندازد، بلکه آن ها را ناچار می سازد برای تأمین دارو به بازار سیاه روی آورند. در بازار غیررسمی، قیمت دارو برای مصرف کننده اغلب چند برابر نرخ رسمی است و هیچ تضمینی نیز برای اصالت یا سلامت آن داروها وجود ندارد.

این روند، علاوه بر افزایش هزینه های خانوار، نظام درمان را از درون فرسوده کرده و دسترسی عادلانه به خدمات سلامت را مختل می کند.

مقاله پیشنهادی: اعلام اسامی محصولات آرایشی غیرمجاز

دلایل چندلایه کمبود دارو در ایران

برای درک بهتر بحران، باید عوامل آن را در سه سطح بین المللی، ملی و نهادی بررسی کرد. در سطح بین المللی، تحریم های مالی و بانکی باعث شده اند که بسیاری از شرکت های دارویی خارجی از تعامل با ایران خودداری کنند.

حتی در مواردی که دارو مشمول تحریم نیست، مسیر تأمین ارز و انتقال مالی پیچیده و زمان بر شده است. از سوی دیگر، نوسانات شدید نرخ ارز و نبود ثبات در سیاست های ارزی، شرکت های دارویی داخلی را برای واردات مواد اولیه با چالش جدی مواجه کرده است.

در سطح ملی، عدم شفافیت در زنجیره تأمین دارو، فقدان نظام انبارداری یکپارچه، و نبود آمار دقیق از نیاز واقعی کشور به دارو، همگی باعث شده اند که توزیع دارو با اختلال مواجه شود. همچنین، پایین بودن قیمت گذاری رسمی برخی داروها در مقایسه با هزینه واقعی تولید، تولیدکنندگان را به کاهش یا توقف تولید واداشته است. در چنین شرایطی، انگیزه ای برای تأمین پایدار برخی اقلام دارویی باقی نمی ماند.

در سطح نهادی، ناکارآمدی در نظارت، ضعف در هماهنگی میان سازمان غذا و دارو، بیمه ها، بانک مرکزی و شرکت های پخش، به انباشت مشکلات منجر شده است. سامانه کمبود دارویی که قرار بود با شفاف سازی موجودی و اطلاع رسانی به موقع درباره اقلام کمیاب، نقش پیشگیری کننده ایفا کند، به دلیل به روزرسانی ناقص و اطلاعات ناکافی، هنوز نتوانسته به طور کامل انتظارات را برآورده کند.

مقاله پیشنهادی: معرفی پلتفرم‌های تولید نانودارو در کشور

نقش سامانه های الکترونیک در کاهش بحران

یکی از مهم ترین ابزارهایی که می تواند در مدیریت بحران دارویی نقش کلیدی ایفا کند، بهره برداری مؤثر از سامانه های الکترونیکی مانند ttac.ir است. این سامانه که زیرنظر سازمان غذا و دارو فعالیت می کند، با هدف استعلام قیمت دارو از سازمان غذا و دارو، شناسایی اصالت دارو، بررسی وضعیت توزیع، و مشاهده اطلاعات تولیدکننده راه اندازی شده است.

کاربران، اعم از بیماران و داروسازان، می توانند با ورود کد روی بسته دارو یا بارکد آن در این سامانه، اطلاعات دقیقی درباره قیمت مصوب، شرکت تولیدکننده، تاریخ تولید و انقضا، و مسیر توزیع دارو دریافت کنند.

با این حال، استفاده عمومی از ttac.ir هنوز به فرهنگ تبدیل نشده و بسیاری از مردم از امکانات آن بی اطلاع اند.

آموزش و اطلاع رسانی رسانه ای درباره نحوه استفاده از این سامانه می تواند نقش مؤثری در مقابله با بازار غیررسمی و تقلب دارویی ایفا کند. به علاوه، یکپارچه سازی این سامانه با «سامانه کمبود دارویی» و سامانه های توزیع و انبارداری شرکت های پخش دارو می تواند سیستم ردیابی و پیش بینی کمبود را تقویت کند.

اصلاح سیاست های ارزی، تولیدی و توزیعی

حل بحران کمبود دارو بدون بازنگری در سیاست های کلان ممکن نیست. نخست، باید سیاست تخصیص ارز برای واردات دارو و مواد اولیه آن به صورت شفاف، مستمر و پیش بینی پذیر باشد. تغییرات ناگهانی در نرخ ارز یا حذف یک شبه ارز ترجیحی، شرکت های دارویی را با بحران نقدینگی و توقف تولید مواجه می کند.

در گام بعدی، باید تولید داخلی دارو از حالت شعاری به برنامه ای راهبردی تبدیل شود. حمایت از شرکت های دانش بنیان، تأمین زیرساخت های کیفی و تشویق به تولید داروهای های تک می تواند وابستگی به واردات را کاهش دهد. اما این حمایت نباید صرفاً به وام ها و تسهیلات بانکی محدود شود، بلکه لازم است مقررات تولید، قیمت گذاری و توزیع نیز اصلاح شود تا تولیدکنندگان از سود معقول و بازار پایدار برخوردار باشند.

نهایتاً، توزیع دارو باید بر مبنای آمار واقعی تقاضا، رصد لحظه ای از طریق سامانه ها، و سیاست گذاری عادلانه در اولویت بندی بیماران انجام گیرد. تجربه کشورهایی مانند ترکیه و هند نشان داده که نظام توزیع دارو در صورت دیجیتالی شدن کامل، می تواند نابرابری در دسترسی و قاچاق دارویی را به شدت کاهش دهد.

مقاله پیشنهادی: راهنمای خرید بهترین بیمه تکمیلی

آگاهی عمومی، رسانه و نقش مردم

در شرایطی که بحران دارویی به سطح جامعه نفوذ کرده است، مشارکت مردم در کنترل آن اهمیت بالایی دارد. رسانه ها می توانند با تهیه گزارش های مستند از وضعیت داروخانه ها، بازار آزاد، و ضعف سامانه های رسمی، فشار اجتماعی مثبتی برای اصلاح سیاست ها ایجاد کنند. مردم نیز با یادگیری روش های استعلام قیمت دارو از سازمان غذا و دارو و بررسی اصالت دارو از طریق استعلام دارو ttac.ir ، می توانند جلوی خرید داروهای تقلبی یا گران قیمت را بگیرند.

مشارکت داروخانه ها در اعلام موجودی واقعی، گزارش سریع کمبودها، و هماهنگی با سامانه های دولتی نیز از دیگر راه هایی است که می تواند از تکرار بحران های مشابه پیشگیری کند. به بیان دیگر، شفاف سازی و مسئولیت پذیری در تمام سطوح، از سیاست گذار تا مصرف کننده، لازمه موفقیت در مدیریت این بحران است.

جمع بندی

کمبود دارو در ایران دیگر صرفاً یک پدیده زودگذر یا ناشی از تحریم ها نیست؛ بلکه بحرانی عمیق، ریشه دار و چندبعدی است که اصلاح آن نیازمند اقداماتی فوری، برنامه ریزی میان مدت و نگاه راهبردی بلندمدت است.

استفاده مؤثر از ابزارهای فناورانه همچون سامانه ttac.ir، ارتقای عملکرد «سامانه کمبود دارویی»، شفاف سازی در سیاست های ارزی و قیمت گذاری، حمایت واقعی از تولید داخلی، و افزایش سطح سواد سلامت عمومی، از مهم ترین گام ها برای عبور از این بحران هستند. تنها با تعامل سازنده میان دولت، مردم، رسانه ها و بخش خصوصی می توان امید داشت که روزی هیچ بیمار ایرانی برای تهیه داروی ضروری اش، دچار سردرگمی، اضطراب یا فشار اقتصادی نشود.